Driekleurig viooltje

Het Driekleurig viooltje

door : Johanna Top

Zo klein, zo mooi, zo bescheiden en toch zo ingewikkeld. De Viola tricolor zie je gemakkelijk over het hoofd tenzij je goed kijkt en werkelijk ziet. Want dan is het een prachtige bloem met een fluwelen glans, net een gezichtje.

De Viola tricolor is een lid van de viooltjesfamilie en is inheems in heel Europa. Het kruid groeit in het wild op zandige grond van heide en akkers en is winterhard. De plant heeft een penwortel met zijworteltjes, waaruit een weinig vertakte stengel omhoog komt, eironde tot lancetvormige blaadjes, met een gekartelde rand. De bloemen hebben een lange steel en drie kleuren: paars, geel en wit, soms ook alleen paars of alleen wit. Er zijn vijf bloemblaadjes, het onderste verlengd met een spoor.

Voortplanting

Twee van de vijf meeldraden dragen een aanhangsel dat in de spoor hangt en honing afscheidt. De vijf meeldraden staan om de stamper heen en laten alleen de stempel vrij. Uit het kegelvormige lichaampje dat door de helmknoppen (bovenkant van de meeldraad) wordt gevormd, wordt stuifmeel gestort in een kuiltje van het onderste grootste bloemkroonblad. Dat is de plek waar de tong van een bij, wesp of vlinder het opzoekt en het brengt op de stempel (deel van het vrouwelijk voortplantingsorgaan, de stamper) van een andere bloem. Het stuifmeel van een andere bloem valt in een gaatje – met een klepje tegen zelfbestuiving- van die stempel. Na het rijpen springen de éénhokkige vruchten met drie kleppen open. De zaden zitten midden op de kleppen. Ze worden dan (heel) ver weg geslingerd. Ook mieren verspreiden de zaden omdat er een stofje aan de zaden zit dat ze graag eten.

Zo bescheiden als het viooltje oogt, zo ingewikkeld is dus het voortplantingsmechanisme.

Het kruid door de eeuwen heen

De Latijnse naam Viola, zoals die gebruikt werd door onder andere Plinius de Oudere, is een verkleinwoord van het Griekse woord ‘ion’ of ‘vion’ dat werd gebruikt voor welriekende planten. Tricolor betekent driekleurig.

Een oude naam is Herba Trinitas, Drievuldigheidsbloempje. De drie kleuren zijn symbool van de Heilige Drievuldigheid. Want:

Eens, heel lang geleden, verspreidde ook het Driekleurig viooltje een heerlijke geur, nog lekkerder dan het Maarts viooltje. Het Driekleurig viooltje stond vaak tussen de rogge en de mensen wilden het zo graag plukken, dat daardoor veel rogge vertrapt werd. Ach, sprak het Driekleurig viooltje tot de Heilige Drievuldigheid:’ neem mij toch mijn geur af, dan wordt er geen nuttig koren meer vernield. De wens werd verhoord en vanaf die tijd is de plant geurloos en draagt conform de wens van De Heilige Drievuldigheid zijn naam.

Een andere naam is ‘Stiefmoedertje’ afkomstig uit Duitsland. De bovenste twee blaadjes staan symbool voor twee stoelen, waar de stiefmoeder op zit, de zijblaadjes – haar eigen dochters – die ieder een eigen stoel hebben en het onderste bloemblad is voor de stiefdochters, die een stoel moeten delen.

De Engelse naam ‘Wild Pansy’ komt vermoedelijk van het Franse woord ‘penser’, wat denken of herinneren betekent en verwijst naar de bloem als symbool van herinnering in liefde. De naam ‘Heartsease’ is afkomstig van het gebruik van het viooltje als krachtig liefdestovermiddel. Ook in Nederland kennen we het Viooltje als symbool van verliefdheid of liefde zoals blijkt uit het rijmpje: ‘Meisjes die viooltjes dragen hoeft men niet om een kusje te vragen’.

Volgens de signatuurleer is het viooltje een harttonicum vanwege zijn hartvormige onderste bloemblaadje. In de bloemensymboliek is het driekleurig viooltje een symbool van de bescheidenheid.

Volksgeneeskunde

Het is niet duidelijk of de schrijvers in de oudheid het hebben over Viola odorata, het Maarts viooltje, of over Viola tricolor. Gezien het veelvuldig aanbevelen voor de hoest komt het Maarts viooltje het meest in aanmerking. Latere kruidenkundigen als Hildegard von Bingen gebruiken wel de naam Viola tricolor. Zij beveelt het gebruik van viooltjessap samen met andere kruiden aan bij oogklachten, het sap gemengd met olijfolie en bokkenvet tegen hoofdpijn, kanker en zweren.

Dodoens zegt in zijn Cruydtboeck dat het viooltje wat verzachtend en verwekend van aard is, maar niet zo zeer als de Malva. De kracht en de werking van het Driekleurig viooltje ligt voor hem in het gebruik bij koorts, in het bijzonder bij jonge kinderen en zuigelingen. Hij zegt dat het ook bij vallende ziekte helpt, ook weer bij jonge kinderen, en het verergeren van de ziekte kan voorkómen.

Nicolas Culpeper, schrijver van ‘The English Physician’ stelt dat alle soorten viooltjes gebruikt kunnen worden ‘to cool any heat of the body, outwardly or inwardly’. Het vermindert hoofdpijn, veroorzaakt door een gebrek aan slaap en zuivert het lichaam van ‘cholerick humors’. Het poeder van uitsluitende de paarse bloemen, opgelost in water, zou helpen bij vallende ziekte, vooral in het begin van de ziekte bij kinderen.

Mellie Uyldert vindt het viooltje vooral een kruid voor kinderen en dan speciaal die kinderen die zwak zijn, met een zwak lymfatisch gestel, geneigd tot huiduitslag ( zogenaamde scrofuleuze kinderen). Algemeen werd het beschouwd als een goed middel bij dauwworm, luieruitslag, psoriasis en acné.

Het kruid in de huidige kruidengeneeskunde

Volgens M. Pahlow, een apotheker, die eind jaren 70 ‘Handboek van geneeskrachtige kruiden’ schreef, mist het viooltje aantrekkelijke, werkzame stoffen. Ook andere schrijvers melden dat de bekende inhoudsstoffen de werking niet of niet voldoende kunnen verklaren. Toch kan er wel het een ander gezegd worden over de werking aan de hand van de inhoudstoffen. Maar misschien geldt voor het viooltje nog meer dan voor andere planten: een kruid is meer dan alleen een verzameling inhoudsstoffen.

Het viooltje bevat ongeveer 10% slijmstoffen, flavonoïden als violanthine, rutine, quercitine en luteoline, anthocyanen, salicylaten, fenolzuren, vitamine E, C en K, mineralen en looistoffen en het alkaloïde violine.

De uitwendige werking van het viooltje bij (seborrhoïsche) eczemen, psoriasis en acné kan voor een deel verklaard worden aan de hand van de inhoudsstoffen. Door de salicylaten is er een ontstekingswerende werking. Looistoffen zijn stoffen, die in staat zijn eiwitten in de huid en de slijmvliezen te binden. Daardoor worden de kapotte huid beschermd met een dun laagje, zodat bacteriën geen kans meer krijgen. De genoemde slijmstoffen zijn stoffen, die met water opzwellen en dan een visceuze vloeistof opleveren. In de meeste planten, en dat geldt ook voor Viola tricolor, hebben de slijmstoffen een ondersteunende werking in de totale genezende werking. Ze zorgen voor een verzachtende werking, in de zin dat prikkels verminderd worden. Bij een kapotte huid werkt het Viooltje dus licht ontstekingsremmend, verzachtend en helend. De combinatie van viooltjesolie met de tinctuur werkt het beste.

Bij inwendig gebruik van het viooltje staat de bloedreinigende werking voorop door onder andere de bioflavonoïden zoals quercitine en rutine in samenwerking met vitamine C en de aanwezige saponinen.Rutine en quercitine worden samen ook wel Vitamine P (van permeabiliteit) genoemd. Vitamine P maakt de haarvatwand sterker, waardoor de haarvaten hun functie, afgifte van voedingstoffen en opname van afvalstoffen, beter kunnen uitoefenen. De flavonoïden bevorderen ook de nierfunctie en hebben een licht ontstekingswerende functie, in combinatie met de salicylaten. De laatste zorgen voor de pijnstillende werking. Het kruid werkt het beste bij alle soorten eczemen. Wanner de nierfunctie bevorderd wordt en zijn uitscheidende, bloedreinigende taak beter kan uitvoeren, wordt de huid als afvoerend orgaan minder belast.

Het Driekleurig viooltje is zeker bij kinderen met eczemen het eerst aangewezen middel. Het werkt zacht en bescheiden, zoals het er ook uitziet. Viooltjestinctuur is een prima huidlotion bij pubers met acné.Daarnaast kan het viooltje, inwendig gebruikt, niet ontbreken in voorjaars- of andere bloedreinigende kuren. Het is een goed toegevoegd middel bij artrose, artritis en jicht. Vanwege de slijmstoffen is het verzachtend voor de luchtwegen en licht koortswerend, zodat het ingezet kan worden bij luchtwegaandoeningen met koorts.

Het bovengrondse kruid ofwel herba violae tricoloris wordt gebruikt.  Voor de viooltjesolie worden meestal alleen de bloemen gebruikt, voor de tinctuur en het infuus ( warm aftreksel van het kruid) de bovengrondse delen.

Bij normale dosering zijn er geen bijwerkingen bekend. In hoge doses kan het braakneigingen geven vanwege de violine. Verscheidene schrijvers rapporteren een allergische reactie na een aantal weken gebruik, die weer verdwijnt als het gebruik van het viooltje gestopt wordt. Daarom nooit langer dan 6 weken aanéén gebruiken en inwendig liever niet als simplex. Verhelst waarschuwt tegen gebruik van het verse kruid voor kinderen, slechts in gedroogde vorm of via zalf of tinctuur.

Tot slot nog een paar recepten als voorbeeld van gebruik van Viola tricolor, ook in combinatie met andere kruiden.

Bij opvliegingen in de menopauze wordt ook de oertinctuur van het kruid of de homeopathische verdunning D3 voorgeschreven.

Bij huidaandoeningen een kompres maken van minimaal 15 gram vers kruid op een ¼ liter water of 20 tot 40 gram gedroogd kruid, dit minstens een uur laten trekken op koud water, vervolgens aan de kook brengen, kort laten koken en laten afkoelen. Filteren en als kompres aanbrengen. Daarbij kan de volgende kruidenthee inwendig genomen worden.

Driekleurig viooltje (Herba Violae tricoloris)                      50 aa

Walnootblad ( folium Juglandis regiae)                               25 aa

Schurftkruid (Herba Scabiosae arvensis)                              15 aa

Grote klitwortel (Radix arctii lappae)                                   10 aa

Twee theelepels kruid op een halve liter water en verdeeld over de dag opdrinken.

Johanna Top : Tekst en Foto’s

Herborist – www.demiddelstee.nl